ค่ายหลวงตำบลอ่างศิลา ณ วันเสาร์ แรม 7 ค่ำ เดือน 2  ปีชวดอัฐศก ศักราช 1238

เมื่อเวลาคืนนี้ ที่เรือเราต้องแก้ไขเครื่องจักรแลเครื่องต่างๆ ซึ่งไม่เรียบร้อยนั้นให้ดีขึ้นเป็นปกติ เวลา ย่ำรุ่ง 15 มินิต เราได้ออกเรือจากแสมสาร เรือเดินดีเรียบร้อยขึ้นกว่าแต่ก่อน มีเหตุบ้างเล็กน้อยแต่ใบจักรชำรุด ต้องหยุดแก้ไขบ้างครู่หนึ่งแล้วแล่นต่อไป เมื่อขณะเรือมาตามทางนั้นเห็นปลาโอผุดเป็นหมู่หลายสิบตัว เวลาเที่ยงเรือมาถึงที่อ่างศิลา แลดูบนฝั่งเป็นที่แผ่นดินสูงขึ้นไปหน่อยหนึ่ง เห็นเรือนสูง ๆ ขึ้นไปกว่ากันเป็นลำดับดูงามดีคล้าย ๆ กับที่ปีนัง เราลงเรือโบดขึ้นบกเวลาบ่ายโมงครึ่ง มีพระยาจางวางเมืองชลแลกรมการเมืองชล พระยาบางละมุงแลพวกเมืองบางละมุงมาคอยรับอยู่หลายสิบคน เราได้พบพระยาบำเรอกับพระสุนทราซึ่งท่านกรมท่าเขาให้มาจัดการอยู่ก่อนนานแล้ว ได้พูดกับพระยาบำเรอ พระสุนทรา และกรมการนิดหน่อย แล้วก็เดินเข้าไปในค่ายหลวง แต่เราเห็นพระยาชลเลื่อนขึ้นเป็นจางวางดูเหมือน กระชุ่มกระชวยขึ้นกว่าแต่ก่อนสักหน่อยหนึ่ง เรามาถึงที่ท้องพระโรงแลดูเห็นเรือที่เราอยู่ดูเหมือนกับยังใหม่แรกทำไม่สู้ผิดกันนัก ท่านกรมท่าให้ปลัดจีนเมืองชลมาเป็นผู้รักษาอยู่ที่นี่คนหนึ่ง เขาเอาใจใส่รักษามาก เป็นคนดีจริง ๆ

เราได้ยอมกับท่านกรมท่าว่า จะให้ยกบ้านอ่างศิลานี้เป็นเมืองหนึ่งขึ้นเมืองชลบุรี เพราะเห็นว่า คนก็มีมาก ถ้าเป็นถ้อยร้อยความกันขึ้นแล้วก็ต้องไปว่าความถึงเมืองชลเป็นทางไกลได้ความลำบาก จะตั้งให้ปลัดที่เป็นผู้รักษาอยู่เดิมนั้นเป็นเจ้าเมือง เรามาถึงที่นี่ได้พบลูกหญิงกลาง หญิงเล็กทั้ง 2 คนด้วย เมื่อก่อนเราจะมานั้นได้สั่งให้ยายภามาคอยอยู่ที่นี่ อนึ่ง เราได้รับหนังสือบางกอกมาด้วย เรือปานมารุตมีหนังสือคุณสุรวงษ์ฉบับหนึ่งว่าในกรุงเทพฯ ไม่มีราชการสิ่งใด แล้วได้รับหนังสือเทวัน 2 ฉบับ ทวีฉบับหนึ่ง เทวันฝากโซดาวอตเตอร์มาให้ถังหนึ่ง กับส่งรูปซึ่งถ่ายไว้เมื่อจวนจะมาออกมาให้ดูเป็นตัวอย่างด้วย

เรามาครั้งนี้เห็นหน้าเจ้านายมาเกือบจะหมดแต่ทวีกับเทวันไม่ได้มา ทวีนั้นจวนจะถึงกำหนดตั้งกรมของเขา เขาลาอยู่ จัดการและจะชำระความที่ค้าง ๆ ให้แล้วด้วย เทวันนั้นเราไปไหนยังไม่เคยขาดเลย ได้ไปด้วยกันทุกคราว ตั้งแต่เล็กมาจนโต พึ่งมาขาด 2 คราวเมื่อไปบางปะอิน วานซืนนี้คราวหนึ่งกับคราวนี้อีกเป็นทางไกล นึกคิดถึงมากถ้าหากว่ามาคงจะได้ช่วยในการเยอรแนลแข็งแรงทีเดียว

อนึ่งเจ้านายผู้หญิงฝากของกินมาให้มากหลายองค์ คือ พระองค์แม้นเขียน พระองค์แสงจันทร์ พระองค์สุบงกช กับพวกเราอีก 13 คน 14 คน ถ้าจะออกชื่อก็จะต้อง ยืดยาวมากไปนับเอาเสียว่าหมดทั้งนั้น แล้วกาพย์มาบอกว่า ทวีกับพระนายศรีฝากของกินมาให้อีก แลได้หนังสือเจ้าคุณกลางพระยานรนาถคนละฉบับ เปิดออกดูไม่มีความอะไรเป็นแต่บัญชีของกินทั้งนั้น เวลาบ่าย 5 โมงแล้ว ลงเรือยอตช์อรเทพลักษณ์ มีแล่นใบไปเล่นตามอ่างศิลา คนที่ลงในเรือท่านเล็ก กรมนเรศร์ หมอสายสรรพเพธกาพย์ มีคนสำหรับเรือ 2 คนกับคนเรือโบดคนหนึ่ง เรือยอตช์ของเรามีอีกลำหนึ่งชื่อว่า ปีบุษบันนั้นให้พระพิเรนทร์กับตำรวจไป พระนายไวยเขาลงเรือยอตช์ของเขาเอง ซึ่งเราให้ชื่อว่า นาคโปดก แล่นตามไปด้วยจนถึงโป๊ะที่ 2 กลับเข้ามาท่าแล้วมาถึงเรือนเวลาย่ำค่ำ 45 มินิต เมื่อเวลาเรามาถึงสักครู่หนึ่ง มีฝนตกประปรายบ้างเล็กน้อยแล้วก็หายไป เราได้พบกับเจ้าปฤษฎางค์ซึ่งออกมาด้วยเรือปานมารุตในวันนี้ แล้วแต่งหนังสือเยอรแนลอยู่จน 2 ยามเข้านอน ค่ำวันนี้ลมจัดมากเสียงคลื่นดังซู่ ๆ แต่ไม่สู้หนาวนัก ปรอทเพียง 70 ดีครี

ค่ายหลวงตำบลอ่างศิลา ณ วันอาทิตย์ แรม 8 ค่ำ เดือน 2  ปีชวดอัฐศก ศักราช 1238

เวลาสายแล้ว เราตื่นนอนแต่งตัวออกไปนั่งที่ท้องพระโรงแล้วให้สัญญาบัตรพระยาชลบุรีเก่า เลื่อนเป็นพระยาวิชิตชลเขตรวิเศษศักดานนท์พหลภักดี จางวางผู้กำกับเมืองชลบุรี ในเวลาวันนี้เราคิดจะไปแล่นใบเล่นแต่วันหน่อยหนึ่ง แต่คลื่นลมจัดจึงได้รอเสีย ต่อบ่ายจึงจะไป แล้วไปนั่งดูเขาทำทองอ้ายเจ๊กด้วงเป็นช่างอยู่ที่บางปลาสร้อย เดิมเมื่อคราวก่อนเราอยากจะทำลูกประคำกัลปังหา ให้ทิพมงคลเขาทำ เครื่องมือไม่มีมาจึงได้ไปบางปลาสร้อย ไปคบค้ากับเจ๊กคนนี้แล้วพามาถวายตัว เราให้เงินไว้ 3 ตำลึงแทนเบี้ยหวัด มาคราวนี้มันจึงเอาลูกประคำกัลปังหากลึงเรียบร้อยดีมาให้ 2 สาย เราให้เสื้อมันตัว 1 กับจะให้เงินแทนเบี้ยหวัดเสียด้วยแล้วมาแต่งตัว ครั้นกินข้าวแล้วเวลาบ่าย 2 โมงเราลงเรือยอตช์ลำเก่า วันนี้กรมขุนท่าโดยสารไปด้วยหมายว่าจะไปสามมุขท่านอยากเห็น กับกาพย์นั้นกรมอดิศรมาเปลี่ยนแทน คนนอกนั้นก็ไปตามเดิม แต่วันนี้มีมหาดเล็กบ้างทหารบ้างลงเรือฉลอมแล่นไปตามเราหลายลำ แล่นก้าวออกรอยหนึ่ง ก้าวเข้ารอยหนึ่ง ถึงบางปลาสร้อยแล้วแล่นตามลมมาขึ้นที่ตะพานเห็นเวลายังวันอยู่จึงเดินตามทางซ้ายมือถึงวัดใน แล้วเลี้ยวไปทางหมู่บ้านอ่างศิลา

เราซื้อหอยกระปุก 3 พวง ๆ ละ 2 ไพ กับหอยสังข์อีกสี่ร้อยห้าร้อย แล้วมาพบท่านกรมท่าที่มุมค่ายหยุดพูดกันนิดหน่อยแล้วเดินกลับเข้าในค่าย พออาบน้ำแล้วคุณปริกกับคุณพลอยมาหาคุณปริกเอาปูเล็ก ๆ มาให้ 2 ตัว ปูนั้นมีก้ามมีขาพร้อม ตัวลายเป็นมันน่าเอ็นดู เราจึงให้กมลาศไปทำเป็นเข็มปักผ้าผูกคอทั้งสองตัว สัก 2 ชั่วโมง ก็แล้วทั้ง 2 อัน เราเอาไว้อันหนึ่ง ให้ท่านกรมท่าอันหนึ่ง แล้วเราไปจากคุณปริก ไปนั่งพูดอยู่กับท่านกรมท่าที่หน้าท้องพระโรง เจ้าต๋งเอากัลปังหาแดงกับขาวซึ่งเราให้เอาไปทำก้านนั้นมาให้เธอช่างประดับประดาดูงามทีเดียว

แต่เป็นการปัจจุบันใช้ไม้ทำเป็นฐานแล้วเอาขี้ผึ้งไล้ที่กลางนั้น เอาฟองน้ำทำเป็นก้อนศิลาเหมือนที่กัลปังหางอกจริง ๆ แล้วเอากัลปังหาทั้ง 2 ต้นติดไว้ ข้างล่างเอาหอยเล็ก ๆ ประดับเป็นพื้น แล้วเอาหอยใหญ่เกาะเป็นหมู่ ๆ วางท่วงทีดีนัก ที่ตีนฐานนั้นรองด้วยเบี้ย 4 เบี้ยแทนลูกแก้ว หรือหน้าสิงห์โต เธอยังรับไปถึงบางกอกจะทำให้ใหม่ ที่จริงนั้นหัวเธอดีจริง ๆ ช่างคิดทำอะไร ๆ เล่นหลายอย่างในการแผลงแล้วไม่มีใครสู้ เวลา 2 ทุ่มเศษกินข้าวแล้วเขียนหนังสือ 5 ทุ่มเศษเข้านอน ธอมอเมตเตอร์ 75 ดีครีวันวานค่าย 3-4

ค่ายหลวงตำบลอ่างศิลา ณ วันจันทร์ แรม 9 ค่ำ เดือน 2  ปีชวดอัฐศก ศักราช 1238

เวลา 2 โมง เราออกมานั่งที่ท้องพระโรงแล้วเข้าไปในสวน เอาเสื้อแจกให้พวกช่างทองที่เขาทำการ แล้วกินข้าว พอกินข้าวแล้วเดินออกมาที่ประตูสวน พบพึ่งเมียขุนศรีบ้านเกาะสีชังตามเอาของมาให้ บอกว่าเรือโบดสำหรับเรือเขจรที่ไปแตกเสียที่เกาะสีชังนั้นได้ยาแล้ว พามาส่งด้วย เราให้เงินสามตำลึง แล้วไปลงเรือใบลำเก่า คนที่ไปนั้นกรมขุนกับท่านกลางไปด้วย แต่วันนี้เอ็ดเดอแกมป์ขาดไปไม่มีใครได้ออกเรือเวลาบ่าย 2 โมง 15 มินิต แล้วก้าวขึ้นไปข้างเหนือทอดสมอหน้าบางปลาสร้อย เวลาบ่าย 4 โมง 17 มินิต เราหยุดกินข้าวเสียก่อนแล้วจึงได้ขึ้น เมื่อเวลาเรือจอดนั้น เจ้าชื่นเป็นคนสำหรับตั้งโต๊ะของเรา แต่ก่อนได้มาเป็นยกกระบัตรมาคอยรับอยู่ในที่นั้น เรา เรียกให้เข้ามาช่วยจัดของเลี้ยงเจ้านายที่ไปกับเรา พอกินข้าวแล้วเรือทหารที่ตามมาถึงพร้อมกัน เราลงเรือโบดลำเล็ก 2 กรรเชียงซึ่งติดไปกับเรือใบ หมอสายกับกรมนเรศร์ตีกรรเชียง 2 คน เราถือท้าย ท่านเล็กท่านกลางไปด้วย แต่กรมขุนกับสรรพ์เพธนั้นลงเรือกระบัตรไป เรือเราจอดห่างตะพานเพราะน้ำลงเป็นเลนออกมามาก ต้องตีกรรเชียงไปไกล เมื่อเกือบจะถึงตะพานมีคนมาคอยเข็นเรือเราถอดหางเสือแล้วให้เขาเข็นเรือขึ้นไปบนเลน ไม่มีน้ำเลย ไปถึงตะพานแล้วเราขึ้นบกเดินไปตลอดแถวตลาด แต่เวลาที่ไปนั้นเย็นเสียแล้ว เมื่อขึ้นถึงตะพานเวลา บ่าย 5 โมงตลาดเขาเลิก เราเดินกลับมาลงเรือแล่นใบกลับมาถึงตะพานอ่างศิลาเวลาทุ่ม 1 กับ 50 นินิต กลางคืนวันนี้ไม่มีสิ่งไร ทำหนังสือบ้างเล็กน้อยเข้านอน ธอมอเมตเตอร์ 47 ดีครี

ค่ายหลวงตำบลอ่างศิลา ณ วันอังคาร แรม 10 ค่ำ เดือน 2 ปีชวดอัฐศก ศักราช 1238

เวลาเช้าตื่นนอนแล้วลงไปเล่นอยู่ในสวน จนเวลาบ่าย ๔ โมงแต่งตัวแล้วได้ไปลงเรือใบ คนเหมือนเมื่อวานนี้ แต่กรมขุนไม่สบายท่านไม่ไปด้วย เอดเดอแกมป์กรมอดิศรไปด้วยถึงบางปลาสร้อยเวลา 3 โมงครึ่ง ขึ้นบกไปซื้อของต่าง ๆ แล้วกลับมาลงเรือ เมื่อเราไปถึงตะพานนั้นพระยาจางวางเมืองชลเอาผ้าพื้นมาคอยให้ 10 ผืนกับของกินเครื่องซ่ม มีน้ำปลากุ้งแห้งมาด้วย เราลงเรือแล่นใบมาถึงอ่างศิลาเวลาย่ำค่ำ 50 มินิต ขึ้นไปบนพลับพลาแล้ว เมื่อเวลา 2 ทุ่มเศษ กรมการเมืองชลกับเมืองบางละมุง เมืองพนัสนิคม 17 คนเอาผ้าพื้นแลเอาของ ต่าง ๆ มาให้ ให้เสื้อคนละตัว วันนี้มิสเตอร์ยุกเกอร์กับมิสเตอร์ฟอช ห้างบอเนียวกัมปนีมาหา เราให้ผ้าโสร่งจันทบุรีคนละผืนแล้วไปกินข้าว เวลา 5 ทุ่มเข้านอน ธอมอเมตเตอร์ 70 ดีครี เราอยากจะว่าด้วยตำบลอ่างศิลานี้สักหน่อยหนึ่ง ได้ขอให้ท่านกรมท่าจดหมายการต่าง ๆ ในตำบลนี้ แต่ท่านกรมท่าได้เรียงเป็นเรื่องราวมาเรียบร้อยดีแล้ว เราเห็นว่าไม่ควรจะแต่งใหม่ จึงคัดเอาของท่านกรมท่าเรียงมานั้นลงต่อไป “ตำบลอ่างศิลาแขวงเมืองชลบุรี มีบ้านราษฎร 189 เรือน ราษฎรที่เป็นไทย 180 คนเศษ ราษฎรจีนมาแต่เมืองจีนและเกิดเมืองไทย 560 คนเศษ รวมราษฎรไทยจีน ชายหญิงในบ้านอ่างศิลา 740 คนเศษ ในแขวงบ้านอ่างศิลานั้น หลวงฤทธิศักดิ์ชลเขตร หลวงพิทักษ์จีนประชา 2 นายนี้เป็นปลัดเมืองชลบุรี เป็นผู้ใหญ่บ้าน เพราะหลวงฤทธิศักดิ์ชลเขตร หลวงพิทักษ์จีนประชาได้ตั้งบ้านเรือนอยู่ ณ อ่างศิลา

ในบ้านอ่างศิลามีวัด 2 วัด เรียกชื่อว่า วัดนอก วัดใน วัดในมีพระสงฆ์ 10 รูป วัดนอกมีพระสงฆ์ 13 รูป เป็นวัดเดิมมีมาแต่โบราณ ไม่ปรากฏว่าผู้ใดสร้าง แลมีตำบลบ้านใกล้เคียง 5 ตำบล ตำบลบ้านข้างเหนือต่อเมืองชลบุรี คือ บ้านเสม็ด ทางไปจากบ้านอ่างศิลา 160 เส้น มีราษฎรชาวบ้านชายหญิงไทยจีน 80 คนเศษ บ้านยิสุดทางไปจากบ้านอ่างศิลา 70 เส้นเศษ มีราษฎรชาวบ้านชายหญิงไทยจีน 40 คนเศษ บ้านหัวโปรงทางไปจากบ้านอ่างศิลา 80 เส้นเศษ มีราษฎรชาวบ้านชายหญิงไทยจีน 120 คนเศษ บ้านโรงนอกทางไปจากบ้านอ่างศิลา 80 เส้นเศษ มีราษฎรชาวบ้านชายหญิงไทยจีน 200 คนเศษ ข้างใต้ต่อพรมแดนกับบางละมุง บ้านเนินมะกอกทางไปจากอ่างศิลา 100 เส้น มีราษฎรชาวบ้านของหญิงไทยจีน 200 คนเศษ รวมคนบ้านอ่างศิลาแลบ้านใกล้เคียง 1,380 คนเศษราษฎรตำบลบ้านอ่างศิลาหากินด้วยทำโป๊ะจับปลาทะเล ลงเผือกจับปลาตามชายทะเล ลากเบ็ดในทะเล ถีบกระดานเก็บหอยตามเลน แลปักหลักจับหอยแมงภู่ในฤดูเดือน 12 จนถึงเดือน 2 เป็นฤดูปลาทูเข้าโป๊ะ

ราษฎรเจ้าของโป๊ะได้ปลาแล้วทำเป็นปลาทูเค็มบรรทุกเรือเข้าไปจำหน่าย ณ กรุงเทพฯ เป็นสินค้าไปเมืองต่างประเทศปีหนึ่งเป็นปลาสิบหมื่นตัวเศษตั้งแต่เดือน 5 ไป จนถึงเดือน 7 ราษฎรจับหอยแมงภู่ที่หลักปักไว้ในทะเลมาต้มแล้วเก็บเนื้อหอยผึ่งแดดแห้งแล้วบรรจุกระสอบ บรรทุกเรือไปขายในกรุงเทพฯ ชั่งน้ำหนักเป็นสินค้าจำหน่ายไปเมืองต่างประเทศปีหนึ่ง 1,300 หาบเศษ

แลราษฎรที่ทำโป๊ะจับปลาในทะเลนั้นทำได้แต่ฤดู เดือน 12 ไปจนถึงเดือน 3 เป็นฤดูลมตะเภาพัดกล้าคลื่นจัดโป๊ะแตก ต้องหยุดการจับปลาไปจนเดือน 12 ใน ระหว่างที่หยุดการจับปลาทำโป๊ะไม่ได้นั้นราษฎรทำมาหากินด้วยลงเฝือกลากอวนจับปลา แลถีบกระดานเก็บหอยชายทะเล แลผู้หญิงเด็กนั้นต่อยหอยนางรมด้วยค้อนเหล็กตามก้อนศิลาชายทะเลเมื่อเวลาน้ำลงขอดแลปลาที่จับได้ในเผือกแลลากอวน ลากเบ็ดกับหอยนางรมที่ต่อยได้นั้น ซื้อขายแลกเปลี่ยนกันกินอยู่ในแขวงบ้านอ่างศิลา แลบ้านใกล้เคียงไม่ได้เป็นสินค้าใหญ่ไปต่างเมือง แลปลาทูกับหอยแมงภู่ที่มีการกำหนดว่า ราษฎรทำได้ปีหนึ่งเป็นปลาเท่านั้นตัว หอยแมงภู่เท่านั้นหาบนั้นคะเนตามปีที่ได้เป็นอย่างกลาง ลางปีก็ได้น้อยลงไปกว่านี้บ้าง แต่ผิดกันไม่มากทั้งปลาทูและหอยแมงภู่

ราษฎรชาวบ้านเสม็ด บ้านยิสุด บ้านหัวโปรง บ้านโรงนา บ้านเนินมะกอก ที่เป็นบ้านดอนอยู่ใกล้เคียงกับบ้านอ่างศิลานั้นราษฎรชาวบ้านทำการหากินด้วยทำนาข้าว สิ้นฤดูทำนาแล้วทำไร่แตงอุลิด ไร่ถั่วลิสง ซื้อขายแลกเปลี่ยนกันกินอยู่ในแขวงบ้านใกล้เคียง แต่ถั่วลิสงนั้น บรรทุกเกวียนไปขายที่เมืองชลบุรี ทำน้ำมันถั่วเป็นสินค้าจำหน่ายเข้าไป ณ กรุงเทพฯ แลจำหน่ายไปตามหัวเมืองที่อยู่ใกล้เคียงกับบ้านอ่างศิลานั้น พาหนะที่ราษฎรใช้สอยอยู่ในพื้นบ้านนั้นใช้เรือฉลอม กระบือ เกวียน กระบือนั้นใช้ทำนาแลใช้เทียมเกวียน ราษฎรที่บ้านอยู่ริมชายทะเลใช้เรือฉลอมสำหรับออกเที่ยวจับปลาในทะเลแลบรรทุกปลาไปขายต่างเมืองที่อยู่ใกล้เคียง เรือฉลอมนั้นใช้ใบสาคูรูปใบเป็นสี่เหลี่ยม เรือยาว 4 วา 2 ศอกบ้าง 5 วาบ้าง 6 วาบ้าง ตัวเรือนั้นมีช่างสำหรับทำขายที่เมืองชลบุรีทำด้วยไม้ตะเคียน แต่เกวียนนั้นราษฎรทำใช้เองทุกบ้าน ในตำบลอ่างศิลานั้นราษฎรไทยจีนชาวบ้านถือว่า เป็นที่ดีไม่มีป่วยไข้สิ่งไรเพราะในเวลาที่คนเป็นโรคป่วงใหญ่มาแต่ก่อนทุกครั้งทุกคราวนั้น คนชาวบ้านอ่างศิลาก็ไม่ได้เป็นโรคป่วงใหญ่เลย คนชาวบ้านอ่างศิลาก็ไม่ได้เป็นอันตรายด้วยโรคป่วงใหญ่

แลที่เรียกชื่อว่าอ่างศิลานั้น เพราะมีแผ่นดินสูง เป็นลูกเนิน มีศิลาก้อนใหญ่ ๆ เป็นศิลาดาด แลเป็นสระยาวรีอยู่ 2 แห่ง ๆ 1 ลึก 7 ศอก กว้าง 2 ศอก ยาว 10 วา แห่ง 1 ลึก 6 ศอก กว้าง 3 วา 2 ศอก ยาว 7 วา เป็นที่ขังน้ำฝน น้ำฝนไม่รั่วซึมไปได้ ท่านเจ้าพระยาทิพากรวงษ์ มหาโกษาธิบดีเห็นว่า เป็นประโยชน์แก่คนทั้งปวง จึงให้หลวงฤทธิศักดิ์ชลเขตรปลัดเมืองชลบุรีเป็นนายงาน ก่อเสริมปากบ่อกันน้ำมิให้น้ำที่โสโครกไหลกลับลงไปในบ่อได้ ราษฎรชาวบ้านแลชาวเรือไปมาได้อาศัยใช้น้ำฝนในอ่างศิลานั้น ลางปีถ้าฝนตกมากถ้าใช้น้ำแต่ลำพัง ชาวบ้านก็ได้ใช้น้ำทั้ง 2 แห่ง แลบ่ออื่นบ้างพอตลอดปีไปได้ ลางปีฝนน้อยราษฎรได้อาศัยใช้แต่เพียง 5 เดือน 6 เดือนก็พอหมดน้ำในอ่างศิลา แต่น้ำในบ่อที่อื่น ๆ ที่ราษฎรขุดขังน้ำฝนไว้ใช้นั้น มีอยู่หลายแห่งหลายตำบลถึงน้ำในอ่างศิลา 2 ตำบลนี้แห้งหมดไปแล้ว ราษฎรใช้น้ำบ่อแห่งอื่น ๆ ได้ จึงได้เรียกว่าบ้านอ่างศิลา มาจนทุกวันนี้” ซึ่ง ท่านกรมท่าจดหมายนั้นมีความเพียงเท่านี้

แต่เราอยากจะพูดต่อไปอีกสักสองสามคำ ด้วยที่บ้านอ่างศิลานี้ เราไม่รู้ว่าได้เป็นที่สำคัญขึ้นในปีใดเป็นแน่แต่ในแผ่นดินทูลกระหม่อมมาแล้ว ฝรั่งเขานับถือว่า ที่นี่เป็นที่อากาศดีพอใจ มีคนที่เจ็บไข้ไม่สบายแล้วมาอยู่ในที่นี่บ่อย ๆ ทูลกระหม่อมก็ได้เสด็จมาหลายครั้ง โปรดว่า เป็นที่อากาศดีนัก แต่หาได้ทำเป็นรั้ววังอะไรขึ้นไม่ มีแต่พลับพลาเล็กหลังหนึ่ง เมื่อเสด็จไปในที่นั้นก็ประทับอยู่ในเรือพระที่นั่ง ทรงม้าไปประพาสที่ตะกาษหลังเขาสามมุขบ้าง ที่อื่น ๆ บ้าง แต่ท่าที่ขึ้นนั้นมีศิลามาก ถ้าเวลาน้ำแห้งก็เป็นเลนออกไป ห่างฝั่งหลายสิบเส้น จึงโปรดให้เจ้าคุณกรมท่าที่ตาย ออกมาทำตะพานศิลายาวออกไปพอพ้นที่ศิลาในน้ำตะพานนั้น ก็ยังได้ใช้อยู่จนทุกวันนี้ ในขณะนั้นสมเด็จเจ้าพระยาท่านก็ได้มาสร้างตึกขึ้นไว้สำหรับคนป่วยไข้ได้อาศัยหลังหนึ่ง ของเจ้าคุณกรมท่าสร้างหลังหนึ่ง ภายหลังคุณสุรวงษ์ไปทำไว้ข้างใต้ตะพานลงไปอีกหลังหนึ่ง ก็เป็นที่คนต่างประเทศไปมาอาศัยอยู่เสมอ ครั้นมาเมื่อปีวอกจัตวาศกเราขึ้นไปรับพระเศวตสุวภาพรรณที่เมืองสระบุรี แล้วไปพระพุทธบาท พระฉายแล้วเดินลงไปทางบ้านนครนายกถึงเมืองปราจีนบุรี ลงเรือที่เมืองปราจีนบุรีไปอ่างศิลาในครั้งนั้นท่านกรมท่าออกมาทำพลับพลารับเราคือหลังที่อยู่นี้ แต่การที่ทำนั้นไม่ได้คิดจะรื้อ หมายจะเอาไว้เป็นที่เราไปเที่ยวต่อไปจึงได้ทำเป็นค่ายหลวงใหญ่ มีท้องพระโรงและพระที่นั่งเรือนข้างหน้าข้างในใหญ่โตพร้อมทุก พนักงาน ในพลับพลาที่ทำนั้นออกจากความคิดท่านกรมท่าทั้งนั้น

ตัวพลับพลานั้นทำดีนักใช้ฝาแฝกทาสีขาว เขียวลายคราม หว่างที่พระนั่งเป็นที่เปิดออกอยู่ข้างหน้า มีเฉลียงรอบ เมื่อเราออกมาที่เฉลียงแล้วก็แลเห็นทะเลตลอดทีเดียว เป็นที่รับลมไม่ร้อนแลฝาที่เป็นฝาปิดข้างชั้นบทชั้นล่างใช้ไม้ระกำทั้งลำทาขาวเชิงล่างทาดำรอบเรือน บนเรือนเรานั้นกั้นห้อง 3 ห้อง ห้องหนึ่งเป็นห้องนอน ห้องหนึ่งเป็นห้องนั่ง อีกห้องหนึ่งนั้นยาวกว่าห้องทั้งปวง เป็นที่กินข้าวเพราะเจ้านายไปด้วยเราคราวละมาก ๆ ได้กินข้าวพร้อม ๆ กัน เฉลียงด้านหน้านั้นเป็นข้างหน้า เฉลียงด้านหลังเป็นข้างใน ที่ตามช่องกับประตูมีผ้าแดงเป็นฝากรุกั้นทุก ๆ ช่อง ถึงโดยจะเปิดหน้าต่างประตูก็ยังเป็นข้างหน้าข้างในอยู่ ที่ตามพนักเสารายเฉลียงนั้น มีม่านผ้าแดงร้อยสายลวดขึงตลอด มีมู่ลี่ทำด้วยไม้ระกำแขวนทุก ๆ ช่อง

ในเรือนนั้นมีเครื่องเรือนพร้อมทุกอย่าง คือ ติดกระจกรูปภาพต่าง ๆ มาก ในห้องนอนเรามีเตียงทองเหลืองและเตียงลด ทั้งตู้ผ้านุ่งและที่ล้างหน้า กระจกแต่งตัว เครื่องใช้ในห้องนอนพร้อมทุกอย่าง ที่ห้องนั่งนั้น มีโต๊ะเก้าอี้แพรแลตู้เขียนหนังสือ โต๊ะตั้งหอยต่าง ๆ แลขวดปักดอกไม้ ดูพอดีกันกับห้องทีเดียว ที่ห้องกินข้าวนั้นก็มีตู้สำหรับตั้งถ้วยชาม แล้วลงบันไดที่ปลายเฉลียงเรือน มาถึงท้องพระโรงข้างในติดกันกับท้องพระโรงหน้ามีผ้ากั้น แต่ท้องพระโรงนี้พื้นต่ำกว่าที่อยู่ทำเป็นที่โถง ๆ เกลี้ยง ๆ มีแท่นสำหรับเรานั่งและเพดานมีระบายพื้นปูเสื่อลวดจันทบุรี รอบนอกเป็นเฉลียงโถง มีเกยเสลี่ยงติดอยู่กับเฉลียงท้องพระโรงด้วย รอบรั้วค่ายนั้นมีห้องเครื่อง มหาดเล็กแลห้องพนักงานต่าง ๆ ทิมดาบตำรวจพร้อมทุกอย่างมีเสาธงปักอยู่ในหมู่ต้นไม้ มีต้นมะม่วงงาม ๆ หลายต้น พื้นเป็นหญ้าเขียว เว้นแต่ทางที่เดินข้างในนั้นมีตำหนักเสด็จยายหลังใหญ่แลเรือนอีกหลายหลัง ริมท้องพระโรงข้างในนั้นเป็นครัวคุณแพ ต่อไปมีประตูออกไปสวน ที่ในสวนนั้นมีต้นมะม่วงหลายสิบต้น เป็นที่ร่วมรื่นสบายนัก

ตามต้นมะม่วงนั้นมีชิงช้าหลายชิงช้า มีโรงที่สำหรับนั่งในกลางสวน เมื่อคราวแรกที่เราไปนั้น ท่านกรมท่าได้เอาใบไม้มาทำเป็นเขาวงกต ได้เล่นกันสนุกมาก ต่อออกมานอกค่ายด้านหน้านั้นเป็นหนทางใหญ่ลงมาถึงท่าน้ำแต่ไม่ตรง คดไปตามศิลาที่เป็นเนินสูงแลต่ำ สองข้างนั้นมีศิลาของเดิมแต่ช่วยตบแต่งบ้าง เหมือนหนึ่งกับเป็นเขามอบให้ทั้งนั้น ทางที่ไปเที่ยวมีหลายแห่ง ไปเมืองชลบุรีก็ได้ อีกทาง 1 ไปที่ตะกาษ แลไปที่บ่อน้ำร้อน แลในเร็ว ๆ นี้ได้เกิดตึกหลังใหม่อีกหลังหนึ่ง เป็นของท่านท่าทำใหญ่โตแต่ยังไม่แล้วเสร็จ ถ้าเราไปอยู่ที่นั้นจะขี่ม้าเล่นหรือลงเรือเล่นก็ได้ โป๊ะมีหลายโป๊ะที่หน้าอ่างศิลา จะไปดูจับปลาก็สนุกหรือเวลาน้ำลงไปที่ชายเลนก็จะได้ เห็นชาวบ้านถีบกระดานดูรวดเร็วคล่องแคล่วนัก ที่อ่างศิลาเป็นที่สนุกแลเป็นที่สบายมาก เราอยากจะใคร่อยู่ นาน ๆ แต่ไม่ใคร่จะมีเวลาที่จะไปอยู่พ้น 10 วันเลย”

จากพระราชหัตถเลขาของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจะปรากฏว่า สมัยนั้นมีชนชาวจีนอยู่ในตำบลอ่างศิลาเป็นจำนวนมาก แต่ขณะนี้ปรากฏว่ามีชนชาวจีนเหลืออยู่น้อย โบราณสถานที่ยืนยันว่า มีชนชาวจีนอาศัยอยู่ในสมัยนั้นคือ “ศาลเจ้า” ที่ทางเข้าวัดเตาปูน ตำบลเสม็ดแห่งหนึ่งและศาลเจ้าตลาดอ่างศิลาอีกแห่งหนึ่ง ทั้งสองแห่งเป็นศาลเจ้าก่ออิฐถือปูนขนาดใหญ่ ไม่ใช่ศาลเจ้าไม้ แสดงว่า ชาวจีนที่อยู่นั้น มีหลักฐานการอาชีพ มั่นคงดี ดูจำนวนราษฎรและหลังคาเรือนที่เป็นคนพื้นเพ ตำบลต่าง ๆ นั้น จำนวนไม่เพิ่มขึ้นมากนัก คนท้องถิ่นมักทิ้งถิ่นไปทำกินที่อื่นหมด ผิดกับสถิติในเมืองหรือในกรุง ส่วนการอาชีพต่าง ๆ ที่ปรากฏในพระราชหัตถเลขา ก็กลับร่อยหรอลงไป เช่น ตำบลเสม็ดการทำไร่แตงโม ไร่ถั่วลิสง การทำนาก็เหลือน้อยไม่เป็นปึกแผ่น มีการทำไร่มันสำปะหลัง และสวนมะพร้าวขึ้นแทน ส่วนตำบลอ่างศิลายังมีการหาหอยนางรม จับหอยแมลงภู่ ตลอดจนการทำโป๊ะทำอวนอยู่ แต่ก็ไม่มั่นคงเจริญเท่าสมัยนั้น วัดอ่างศิลานอก อ่างศิลาใน ขณะนี้รวมเป็นวัดเดียวกัน จำนวนพระภิกษุสามเณร โดยเฉลี่ยแล้วก็ไม่มากไปกว่าเดิม

ตั้งแต่โบราณมาจนถึงปัจจุบันอ่างศิลาหรือ อ่างหินก็มีการเปลี่ยนแปลงมาเรื่อย ๆ ด้านชายทะเล ยังมี การทำโป๊ะจับปลาอยู่ มีการนำไม้มาปักเพื่อให้หอยแมลงภู่มาเกาะ ส่วนหอยนางรมมีการนำหินไปวางให้ หอยนางรมมาเกาะ และนำหอยนางรมตัวเล็ก ๆ มาผูกเชือกนำไปผูกเป็นราว แล้วนำไปไว้ในทะเล เมื่อโตได้ที่ก็นำมาแกะเปลือก รับประทานเนื้อได้ นอกจากนี้ยังมีการเลี้ยงกุ้งในกะชัง และบ่อเลี้ยง

ส่วนการทำผ้าทออ่างหิน ได้สูญไปแม้จะมีผู้ทอเป็นอยู่บ้างก็ขาดเครื่องมือ และผู้ทอก็มีแต่ผู้สูงอายุเป็นส่วนมาก แต่ขณะนี้กำลังรณรงค์ฟื้นฟูอาชีพนี้ขึ้นมาใหม่

ส่วนการทำครกหิน ยังมีการตีครกหินขายกันมาจนถึงปัจจุบันนี้และได้มีการพัฒนาการแกะสลักหินให้เป็นรูปต่าง ๆ ได้อย่างหลายหลาย ส่วนวัดในและวัดนอก ได้รวมกันเป็นวัดอ่างศิลาวัดเดียวและในปัจจุบันนี้ยังมีวัดโกมุทรัตนารามสร้างเพิ่มขึ้นมาอีก 1 วัด

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช มหาราช (รัชกาลที่ 9) ได้เสด็จฯ จังหวัดชลบุรีหลายครั้ง มีภาพประวัติศาสตร์ที่เสด็จฯ ที่ตำบลอ่างศิลาเมื่อวันที่ 25 กุมภาพันธ์ พ.ศ.2493 เป็นที่ปลื้มปิติแก่ชาวบ้านตำบลอ่างศิลาเป็นล้นพ้น

ที่มา หนังสือ อ่างศิลาวันวาน…ถึงวันนี้